دستگاههای موسیقی اصیل ایرانی

دستگاه ماهور
دستگاه شور
دستگاه همایون
دستگاه سه گاه
دستگاه چهارگاه
راست پنجگاه
دستگاه نوا

دستگاه ماهور

ماهور یکی از دستگاه های گسترده ایرانی است که دارای صوتی زیبا و خوش است . از نظر شنیداری این دستگاه هنگام صبحدم با روحیات انسان و به خصوص روحیات ایرانیان بسیار سازگار است . ماهور در لغت به معنای تپه و برخی آن را نام گلی می دانند ماهور از نغمات شاد موسیقی ایرانی است و با گام ماژور موسیقی غرب مطابقت دارد كه طبيعي ترين گام و اساس موسيقي غربي است. به علت تعدد گوشه ها و پرده ها در ماهور یک خواننده شش دانگ می تواند از تمام گستره صدای خود استفاده نماید . در ماهور پس از اجرای گوشه فیلی مرسوم است که به وسیله دلکش وارد دستگاه شور می شوند . دلکش شبیه سلمک در شور است با این تفاوت که فرودش در ماهور می باشد . شادروان استاد علینقی وزیری راست پنجگاه را از آواز های دستگاه ماهور به شمار می آورند و به دلیل شباهت پرده های ماهور و راست پنجگاه این تقسیم بندی را علمی تر می دانند اما ردیفی که شادروان مهدی قلی هدایت (عهد قاجاریه ) در مدت هفت سال تدوین کردند راست پنجگاه را به عنوان قدیمی ترین نغمه موسیقی ایرانی یک دستگاه جداگانه به حساب آورده اند. مقام ماهور طرب انگيز و بشاش است. منتهي شدت علاقه مردم در دوره هايي از تاريخ به موسيقي حزن آور آنرا مورد پسند قرار نداده بود، و امروزه مردم و جامعه متوجه علاقه مردم و جواني و طراوت آن شده اند نمونه: آهنگ معروف «مرغ سحر» ساخته مرتضی نی داوود یکی از نمونه های شناخته شده این دستگاه است. مرتضی نی داوود، یکی از شاگردان خوب میرزا حسینقلی و درویش خان بوده که خودش هم یکی از ردیف دان های موسیقی ایرانی بوده. شروع این آهنگ کاملا الهام گرفته از درآمد ماهور است. «ز من نگارم خبر ندارد» از آلبوم آهنگ وفا و «ز دست محبوب» از آلبوم شب وصل هم در این دستگاه خوانده شده اند. و همچنین آلبوم سر عشق استاد محمدرضا شجریان با نوای نی استاد محمد موسوی و سه تار استاد مشکاتیان یکی از زیباترین و مدهوش کننده ترین آثار فاخر موسیقی ما در دستگاه ماهور است شنیدن این اثر زیبا رو به همه عزیزان توصیه می کنم این دستگاه چند بخش دارد که بعضی بخش هایش به موسیقی منطقه سیستان و بلوچستان، بعضی هایش به موسیقی خراسان و لرستان و یک قسمت های دیگرش هم به موسیقی آذری آذربایجان نزدیک است.
ز من نگارم خبر ندارد – استاد محمد رضا شجریان

دستگاه شور

شناخت دستگاه شور
در بين دستگاههاي هفتگانه موسيقي ايراني ، دستگاه شور نسبت به بقيه وسعت بيشتري دارد و به همين دليل آنرا « ام الا‌واز » يعني مادر آواز ها نيز مي نامند.

غالب آوازهایی که خواننده آموزش ندیده ایرانی می‌خواند در یکی از مایه‌های این دستگاه می‌گنجد، از این رو این دستگاه را مادر موسیقی ایرانی هم خوانده‌اند. با كمال صبوري و بردباري تأمل و تحمل ميكند و درس بي علاقگي و عدم دلبستگي نسبت به عالم مادي فاني ميدهد
مقام شور: شور معمولترين دستگاه موسيقي ايران وداراي گام خاصي است كه به گامهاي بزرگ و كوچك (ماژور و مينور فرنگي) شباهت ندارد.
حالت های دستگاه شور موقر ، نجيب و جلوه اي است از وارستگي روح ايراني است

در میان دستگاه‌های ایرانی شور از همه گسترده‌تر است. زیرا هر یک از دستگاه‌ها بغیر از دستگاه شور و همایون ، دارای یک سری گوشه و الحان است ولی شور و همایون غیر گوشه و الحان های مختلف دارای ملحقاتیست که هر یک به تنهایی استقلال دارد اما زیر مجموعه دستگاه شور محسوب می شوند. که به قرار زیر می باشند.
1- ابوعطا
2- بیات ترک،
3- افشاری،
4- دشتی

دستگاه همایون

دستگاه همایون نیز همانند دستگاه شور علاوه بر ماهیت مستقل خودش آوازی نیز آز آن منشق شده است که بنام آواز بیات اصفهان معرف است البته قدما و برخی از اساتید آواز شوشتری را نیز یکی از آواز های منشق شده از دستگاه همایون می دانستند که این مورد توافق تقریبا اکثر استاید نیست و ان را در حد یک گوشه در همایون ذکر میکنند البته مرحوم استاد داور که یکی از مثنوی خوانان و میشود گفت پایه گذاران مثنوی در ردیف های موسیقی ایران بوده است که بنده بواسطه استاد خودم جناب آقای قنبری محضر ایشان را درک کرده ام گوشه شوشتری را در دل دستگاه همایون خوانده اند و یک مثنوی نیز علاوه بر مثنوی همایون بعنوان مثنوی شوشتری خوانده اند که با شعری از خودشان مزین شده است.
دستگاه همایون آوازى است باشکوه و مجلل، آرام و در عین حال بسیار زیبا و دلفریب. برطبق قول مرحوم خالقی ، همایون ناصحى است مشفق و مهربان که با کمال شرم و آزرم با مستمعین خود مکالمه و درد دل مى‌کند و با بیانى شیوا چنان نصیحت مى‌کند و پند مى‌دهد که هیچ سخنران را این مهارت و استادى نیست. غم موجود در دل این دستگاه در مواردی سرسخت ترین دل را نیز محزون میسازد. بهتر است دستگاه همایون را بعد از غروب آفتاب و در ابتدای شب گوش داد

بعضي از اهل موسيقي معتقدند از ساير آوازها موقرتر و مؤثرتر است، زيرا گفتارش پر از علو و عظمت و نصيحتش از روي كمال مهارت و نهايت تجربه و پختگي است و در عین حال شکایت از زمانه دارد و بسیاری از نقدهای اجتماعی در غالب آن اجراء می شود . بيان همايون سحرانگيز و ماهرانه است. شنونده در مقابل اين آواز بي اختيار سكوت ميكند و پنداري جرات تكلم ا زاو سلب ميگردد.
همايون مجموعه اي است از احساسات لطيف عالي روحاني. گاه انسان را متنبه ميكند و گا ه از سركبر و غرورسخن ميگويد. در اثر شنيدن اين آواز انسان غرق عالم تفكر و انديشه ميشود. خلاصه ميتوان گفت كه همايون معجوني است كه از تمام عواطف و صفات روحاني عالي ساخته و پرداخته شده و حقيقتاً اسمش با مسمي و به راستي همايون است. اگر بغض توی گلویتان گیر کرده و بهانه می خواهید برای اینکه هر آنچه در دل دارید بیرون بریزید، یکی از آهنگ های این دستگاه را گوش دهید و دلتان را به سیل اشک مهمان کنید
نمونه: قطعه «شد خزان گلشن آشنایی» جواد بدیع زاده و آهنگ معروف «اگر بار گران بودیم رفتیم» در این دستگاه ساخته شده اند. آهنگ «کاروان» شهرام ناظری که بارها در تلویزیون بر روی نماهنگی مرتبط با شهدای جنگ تحمیلی شنیده شده هم یکی دیگر از نمونه های این دستگاه است و یا تصنیف زیبای تو ای پری کجایی با صدای مانده گار استاد قوامی و یا البوم بیداد استاد محمد رضا شجریان که سحر انگیز بی بدیل است.

دستگاه سه گاه

 مقام سه گاه هماطوری که از نام آن برميآيد از نغمات قديم موسيقي ايران بوده است زيرا كلمات يگاه و دوگاه و سه گاه و چهار گاه و پنجگاه در كتابهاي قديم موسيقي ما بسیار بکار برده شده است. بعضي هم تصور ميكنند اين آواز مخصوص موسیقی آذریها  یا تركهاست. البته این موضوع چندان هم دور از ذهن نبوده است چرا که  آواز سه گاه ميان اهالي آذربايجان و قفقاز بسیار متداول است و آذربایجانی ها  در خواندن اين آؤاز بيشتر مهارت بخرج ميدهند از طرفی این آواز تا حدودی حالت حماسی و  پیام دستوری مردانه ای دارد که مخصوص مناطق کوهستانی و مردان سخت کوش است که مخاطب را نهیب می زند این آواز لطفش در اجرای گام های بالاست بطوری باید خواننده حتما از توانایی حنجره بالایی برخوردار باشد سه گاه علاوه بر این خصوصیت  دستگاهي است تا حدودي حزن آور و غم انگيز، از راز و نياز عاشقان هجران كشيده و از بدبختي و بيچارگي بي نوايان و ضعيفان گفتگو ميكند. بخوبي ميتوان دريافت كه سه گاه يادگار مصيبتها و آلام نياكان ماست بعضی می گویند سه گاه، منشعب شده از دستگاه چهارگاه است. «سه گاه» علاوه بر حالت بیدارکننده که مشخصه اصلی دستگاه چهارگاه است، بعضی جاها حالت شور و وجد دارد که آن هم به خاطر عوض شدن یکی دو نت کوچک است. این دستگاه شباهت هایی هم به دستگاه شور دارد و خلاصه مناسب است برای اینکه درجه حالتان را چندتایی ارتقا بدهد! نمونه: آهنگ رسوای زمانه با صدایی خانم مرضیه که با همایون خرم کار کرده در این دستگاه است. تصنیف «آسمان عشق» در آلبوماستاد محمد رضا شجریان تصنیف  تار زلف، غم عشق و دل شیدا  آلبوم «رسوای دل» و به ویژه تصنیف «از غم عشق تو» ، به خوبی این دستگاه را معرفی می کند  برای خواندن سه گاه خواننده باید با احساس کامل اجرا نماید سه گاه دارای فراز و فرودهای جالبی است در گوشه ای مانند درآمد کاملا” محکم و قوی و در عین حال ظریف است در گوشه ای مانند مویه حزن و اندوه فراوان دارد و مانند بچه ای است که ذجه میزند و در گوشه ای مانند مخالف علاوه بر حزن پنهان دارای صلابت و قدرت است که نوعی التماس توام با وقار و ابهت در برابر معشوق است بهتر است دستگاه سه گاه قبل از طلوع آفتاب شنیده و یا خوانده شود.

دستگاه چهار گاه

دستگاه چهارگاه بعضی از دستگاه ها به زمان مشخصی از شبانه روز تعلق دارند در زمان خود شنیدنش لطف دیگری دارد و تاثیر پذیریش بیشتر است . چهارگاه دستگاهی است که کاملا به صبح ها اختصاص دارد. کافی است یکی از آهنگ های این دستگاه را اول صبح کنید تا انرژی تان برای یک روز کامل گردد نمونه بارز قطعه معروف «سلام» استاد کسایی که در آلبوم «صبحگاهی» علیزاده به زیبایی اجرا شده، نمونه ای زیبا از یک قطعه موسیقی ایرانی در دستگاه چهارگاه است که خیلی هایمان سالهای سال اول صبح هایمان را با آنها شروع کرده ایم، بدون اینکه بدانیم در این دستگاه ساخته شده اند. آلبوم «دستان» استاد محمدرضا شجریان هم در این دستگاه کار شده.قطعه صبح است ساقیا و قطعه بی کلام «دخترک ژولیده» علینقی وزیری هم در این آلبوم مثال خوبی برای آشنایی با فضای چهارگاه است. این دستگاه جدا از حالتهای خواص آن که بنا برقول خیلی از موسیقی دانان نگاشته شده و تکرار شده خصیصه بسیار مهمی هم دارد که شاید کمتر به آن پرداخته شده حس حماسی و شورانگیزی آن است از دارآمد آن این حس حماسی و برتری جویی پیداست. تكبر و مناعت طبع و وقار و متانت در هر تحریر آن بسیار نمایان است که انگار در صحنه کارزار دشمن را بر نمی تابد شاید همین حص حماسی و غرور آن باشد که این دستگاه را در میان اقوام آذری بیشتر جای داده و اکثر آذربایجانی های دلیر این آواز را بیشتر در مویسقی خود به کار میبرند و معمولا در گام های بالا این آواز را اجرا می کنند دستگاه چهار گاه مهمترين و شاخص ترين مقام ايراني هم به لحاظ علمي و هم به لحاظ حالات خاصي كه دارد در هيچ جاي دنيا مطابق با چنين گامي را نميتوان پيدا كرد دارای اهمیت است دستگاه چهار گاه علاوه بر مشخصاتی که ذکر شد دارای تمام حالات و صفات موسیقی ماست که گاهی همانند ماهمر موقر متین و باشکوه وخندان است و گاهی نیز در کوشه زابل حزن جانکاهی دارد و گاهی همانند بیات اصفهان عارفانه و بی تکلف است و حالتهای آمیخته به عشق و محبت امیز دارد و گاهی همانند همایون شکایت از زمانه دارد بنا براین می توان گفت دستگاه چهار گاه برای نشان دادن تمامی حالات و صفات مناسب است و به همین دلیل آن را مهم ترین مقام موسیقی ایران می دانیم. . این دستگاه، بهترین گزینه برای ساخت قطعات و تصانیف ملی میهنی و حماسی است به طوریکه به زیبایی می تواند حالت شوق و افتخار وصف ناپذیری را در شنونده بوجود آورد. چهارگاه برعکس ابوعطا و اصفهان دارای جنسیت مردانه است و بهتر است به هنگام طلوع آفتاب به آن گوش فرا داد.

دستگاه راست پنجگاه

دستگاه راست پنجگاه بسیار شبیه به حالات دستگاه ماهور است گام داستگاه راست پنجگاه با ماهور يكي است و تنها اختلاف آنها تفاوت حالت و مد گرديهاي راست پنجگاه است كه اين تفاوت حالات و مدولاسيون در ماهور كمتر ديده ميشود. راست پنجگاه گوشه هايي دارد كه مخصوص خود اوست و در مقام و دستگاه ديگري اجرا نميشود مانند مبرقع – سپهر – ماوراءالنهر – راست و غيره … چون در اين دستگاه تغيير مقام به ساير آواز و دستگاهها بسيار صورت مي گيرد هر قسمت آن حالت يكي از آوازها را نشان ميدهد. بهمين جهت راست پنجگاه از ساير آوازها كاملتر است زيرا داراي تمام حالات و صفات آوازهاي ديگر نيز هست. راست پنجگاه یکی از دستگاه های مهجور ایرانی است که خیلی کم کار شده. نمونه: آلبوم «چشمه نوش» و آلبوم مشترک حسین علیزاده و علیرضا افتخاری با نام «راز و نیاز» دو نمونه خیلی خوب این دستگاه هستند. : همانطور که از اسم ذستگاه راست پنج گاه پیداست دارای هر پنج گام موجود در موسیقی ایرانی میباشد و به نوعی به همه آنها ورود پیدا میکند بنابراین همه حالتهای موجود در پنج گام ایرانی را شامل میشود اما همانند ماهور آوازى با وقار و ابهت است و مانند پیری فرزانه است که به نصیحت کردن و دادن پند و اندرز به بچه های خود میباشد علیرقم نزدیکی زیاد این دستگاه به ماهور دارای لطافت و ظرافتهائی است که احساس آرامش خاصی را در انسان ایجاد میکند در تمام طول روز میتوان به این آواز گوش داد اما بهترین زمان صبح تا قبل از اذان ظهر است اما تنها نکته ای که هنر راست پنجگاه می باشد مرکب نوازی و مرکب خوانی در آن است بطوریکه از قدیم رسم بوده که کسی که همه آوازها را به خوبی فرا می گرفته به عنوان پایان دوره راست پنجگاه را آموزش می دیده ، که نوعی تمرین برای مرکب خوانی نیز بوده است . ولی از آنجا که گام ماهور و راست پنجگاه دقیقا یکی است پس باید منطقا همان کارهایی که در راست می توان انجام داد در ماهور هم انجام داد که البته انجام هم می شود . یعنی در ماهور هم می توان مرکب خوانی های زیر را انجام داد : * از شکسته به افشاری – که بعدا می توان به عراق و از آنجا به بیات ترک هم رفت . * از دلکش به شور – و با اجرای گوشه های قرچه ، رضوی ، حسینی و … ، همه گوشه های شور را اجرا کرد . – البته با ورود به شور عملا راه اجرای دشتی و ابوعطا هم باز می شود . * از راک به اصفهان – از اصفهان به مخالف سه گاه و … – یا از اصفهان به عشاق و سپس شور رفت و … که دقیقا همان کارهایی است که در راست پنجگاه هم انجام می دهند